नेपालमा दस धामको अवधारणा: धार्मिक स्थल अध्ययन भ्रमण

-रामेश्वर ढकाल
पर्व समय सुधार सँग सम्बन्धित नेपालका केही महत्वपुर्ण तिर्थस्थलहरुको भ्रमण गर्ने र त्यसलाई बाहिर ल्याउने, छलफल, बहस तथा खोज अनुसन्धानलाई अगाडी बढाउने उद्देश्य अनुरुप हामीले काठमाडौंको चोभारमा रहेको आदीनाय मन्दिरलाई पहिलो भ्रमण स्थल बनायौ । यस कार्यको अवधारणाकर्ता हुनुहुन्छ पर्व समय सुधार राट्रिय कार्यान्व्यन समितिका सदस्य सचिव ई. हरिनारायण मल्ल ई. हरिनारयण मल्लले आफ्नो जागिरे जीवनको अवकास पछिको सम्पुर्ण जीवननै पर्व समय सुधार अभियानमा समर्पित गर्नुभएको छ ।

यस अभियानमा अन्य थुर्पै्रमुरुधन्य व्यक्तित्वहरु जोडिनु भएको छ । क्रियाशिल हुनुहुन्छ । खास गरि हाल कायम रहेको नेपाली बर्ष (वि.सं.) र प्रमाणिक समय (खास समय) मा लगभग २४ दिनको फरक छ । यस विषयको अध्ययन गर्न नेपाल सरकार संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्यान मन्त्रालयले कार्यदल गठन गरि २४ दिनको फरक समयलाई तिथि र मिति दुवै मिलान गर्न एक महिना समय अगाडी आइसकेको अर्थात हामीले भन्ने गरेको चैत्र महिनालाई वैशाख महिना मानेर जाने सिफारिस गरेको थियो । तर सुधार गर्न मलमास को सहायता लिनुपर्ने भएकोले अधिकमास परेको वर्ष अधिकमासलाई अतिरिक्त शुद्ध चन्द्र महिनाको रुपमा गठन गरि मिलान गर्न सकिन्छ भन्ने अवधारणा हो । यो अवधारणालाई सम्वधित क्षेत्रका विज्ञ राज्य, सरकारले मात्र स्विकार गरेर पुग्दैैन जनस्तरमा पनि बुझाउन आवस्यक छ भनि त्यसको थप अध्ययन अनुसन्धान र प्रचार प्रसार गर्न पर्व समय सुधार राष्ट्रिय समाज नेपाल नामक सामाजिक संस्था गठन भै कृयासिल छ । यसै संस्थामा आवद्ध व्यक्तिहरु संलग्न भै हरिनारायण मल्ल सरले विभिन्न धार्मिक स्थल र त्यसको महत्व तथा जसको सम्बन्ध पर्व समय सुधार संग रहेको मन्मन्तर परिवर्तन संग रहेको केही जानकारीमुलक विषयका प्रत्यक्ष अवलोकन गरि व्याख्या विस्लेषण गर्नु भएको छ । त्यसै विषयलाई यस लेखमा संक्षेपमा प्रतुत गर्न जमर्को गरेको छु ।

आदीनाथ मन्दिर चोभार

आदीनाथ मन्दिर, काठमाडौंको चोभारको उच्च विन्दुमा अवस्थित एक ऐतिहासिक मन्दिर हो । यहाँको मन्दिर क्षेत्र भित्र अन्य मन्दिरको भन्दा केहि फरक दृष्यावलोकन गर्न सकिन्छ । त्यो हो मन्दिर हाता भित्र भित्तामा प्राय गोलाकार भाडाहरुलाई बीचमा किला ठोकेर राखिएको दृश्य सबैमा कौतहल्ता उत्पनन हुन्छ । त्यो दृश्य पछि यसरी राख्नुमा आ( आफ्ना विश्वास र व्याख्या पनि होलान तर हाम्रो अध्ययनको विषयमा प्रवेश गरौ । खास गरी धुर्व तारालाई स्थिर ताराको रुपमा चिन्छि लिइन्छ । त्यही धुर्व ताराको प्रतिको रुपमा त्यसलाई स्थापना गरिएको विषय मल्ल सरले हाम्रो टिमलाई जानकारी गराउनु भएको छ । हाम्रो मन स्थिर रहोस, स्थिर र स्वच्छ मनले मात्र सहि सोच र विचार कार्य गर्न सक्दछ । हाम्रो हरेक मठमन्दिरको स्थापना र त्यस स्थानमा नै स्थापना गर्नका वैज्ञानिक तथा शास्त्रीय कारण र मान्यताहरु छन भन्ने विषय हाम्रो अध्ययन ताथ अवलोकन भ्रमण मुख्य उद्धेश्य हो ।

नेपालको पौराणिक कथा वैशावलीमा उल्लेख भए अनुसार नेपाल महात्म्यमा विस्तृत व्यख्या गरिएको छ । जसमा हिन्दुहरुले श्रीकृष्ण र छोरा प्रधुन्न आएर सुदर्शन चक्रद्धारा गल्छी काटेको कथा छ भने वौद्धमार्गिहरु मन्जुश्रीलेतरवारले गल्छी काटेको वताउछन् । आदि नाथ भन्नाले शुरु देवता जनिने हुँदा धुव्रमा अवस्थित ब्रम्हाजी तिर आदिनाथ फर्कनु भएको छ । यसरी धु्रव तारा तर्फ फकर्नु वैवस्वत मन्वन्तर सम्बन्धि तथा विक्रम सम्वत लागु गर्दा वखतको विषय सँग सम्बन्धित छ । अब परिवर्तन हुने सावणि मनुका प्रसंग कृष्णको बाबु नन्द गोठालो र राजा सिद्धिनसिंह मल्लको प्रशङ्ग जोडिएको छ । भनिन्छ जमिनमा गाडेर कलशमा लुकाइएको धन पाएर नन्द गोठालाअती धनी भए र राजा सिद्धिनरसिह मल्लले यो धन काहाँ पायौँ भनि सोध्दा कर्कटक नागले सिकाए बमोजिम नन्दले राजालाई कुनै जवाफ दिदैनन् किनकी सत्यतथ्य बताएका तिमि मर्नेछौ भनि कर्कटक नागले भनेको थिए ।

यहिक्रममा आदिनाथलाई एक पटक कान्तिपुर सहरमा ल्याइदा १६ वर्षको युवतीको रुपमा टहल्न रथबाट बाहिर आउँदा भोटका व्यक्तिहरुले आक्रमण गरी आदिनाथलाई साँखु हुदै आफ्नो भोट केरुङमा लागेर स्थापना गरेको थिए । सायद यहि कारणले हुन सक्दछ भोटाहिटी नामको टोल पनि निर्धारण गरिएको हो र इन्द्रजात्राको समयमा नालाबाट ल्याइएको ३२ हाते लिङ्गोलाई दरबार हाई स्कुलको वगलमा चार दिन इन्द्रजात्राको अगाडि राखिन्छ । पछि सोही लिङ्गोलाई इन्द्रजात्राको दिन हनुमानढोका अगाडि खडा गरिन्छ । भोट अथार्त उच्च हिमाली क्षेत्र जहाँ कैलाश पर्वत देखि धेरै जसो ऋषिमुनीहरुले तपस्या गरेको क्षेत्र भएको हुदाँ स्वर्गको प्रतिकको रुपमा लिइन्छ । इन्द्र स्वर्गका राजा भएकाले स्वर्गको स्वार्गाहण जात्रा/इन्द्र जात्राको प्रचलन रहेको तथ्य स्थापित हुन्छ । इन्द्रजात्राकौ समयमा काष्ठमाण्डपको पूर्व दक्षिण कुनामा रहेको जलविनायक नजिक काठको मञ्च बनाएर त्यस माथि इन्द्रलाई इन्द्रथान तर्फ फर्काएर राखिएको हुन्छ । यसको सम्बन्ध चोभारको जल विनायक सँग पनि छ । जलविनायक काष्ठमण्डप मन्दिरको पूर्व (दक्षिणकुना तर्फ स्थापना गरिएको छ।

विश्वामित्र आश्रम–कुशेश्वर महादेव, दुम्जा, सिन्धुली

सुनकोशी नदिको किनार जहाँविश्वामित्रआश्रम छ वारीपट्टि सुन्धुलीको दुम्जा र पारीपट्टी आश्रम रहेको स्थान रामेछाप जिल्लाको खाडाँदेवी २ पर्दछ । जुन स्थानमा सत्य युगको आन्तिम र त्रेतायुगका प्रारम्भमा विश्वासमित्र ऋषिले गायीमन्त्रको प्रारम्भ(श्रृजना) गर्नु भएको थियो । ‘‘अभिमन्ता हरिनारायणमल्लका अनुसार विश्वामित्र भनेको उदाउन लागेकोसुर्य हो जसको सम्बन्ध अस्ताउन लागेको नक्षेत्रसँग हुन्छ । ” ‘‘सत्ययुगबाट त्रेता युगमा लैजाने विश्वाभित्र हुन” यस पवित्र स्थानमा रहेको गुफामा बसेका विश्वाभित्र सुनकोसी नदिमा स्थान, गरी नदि तरेर कुशेश्वर महादेवको दर्शन तथा पूजा आरधना गर्ने गर्दथे भन्ने विश्वास छ । जहाँ ६४ लिङ्ग मध्येको पहिलो लिङ्ग रहेको छ । पुर्वको बिहानी अर्थात सूर्य जुन सुनकोसी नदि पूर्वबाट देखिने सूर्यदयको आधारमा विश्वामित्र ऋषिले ६ महिना उत्तर अर्थात उत्तरायण र छ महिना दक्षिण, दक्षिणायनलाई प्रष्ट संकेत गरेको बुझाई छ ।

चार धाम
भगवा वुद्धका अनुयायी अडि शंकराचार्यले वौद्ध चारधाम (जन्म स्थान लुम्बिनी, ज्ञान प्राप्त –वोध गया, पहिलो शिक्षा–वनारस मृत्यू–कुसिनगर) लाई वौज्ञानिकरण गरेर एक महिना सारे र चार धाम, वद्रीनाथ–उत्तरायण आरम्भ,रामेश्वर–दक्षिणायन आरम्भ, जगन्नाथ–पूर्वी धाम, द्धारिका पश्चिम धाम नामकरण गरिदिनु भएको हाम्रो अभियान अन्तर्गत, एक महिना सार्दा नेपाली चारधाम, हागिका पश्चिम धाम नामकरण गरिदिनु भएको थियो । हाम्रो अभियान अब, एक महिना सादी नेपाली चारधाम जुन शास्त्रिय मान्यता अनुकुल रहनेछ ।
पहिलो संक्रान्तिलाइ इङकित गर्ने विश्वामित्र
विश्वको तारासँग मित्रता भनेको विश्वामित्र
सत्ययुगवाट त्रेतायुगमा लैजाने विश्वामित्र ।