-बलराम श्रेष्ठ,
चाडपर्व, जात्रा, अनुष्ठान, व्रतादि शब्दहरुले देशभरमा वा क्षेत्रीय तह एवं स्थानीय ग्राम वा नगरमा प्रचलित कुनै न कुनै किसिमको हर्षोल्लासका उत्सव, धार्मिक कृत्य, देवदेवीहरुको पूजा एवं यात्रा, पुण्यको लागि उपवास बस्ने, लगायत विभिन्न सामाजिक संस्कारहरुको समेत प्रतिनिधित्व गरिरहेका हुन्छन् । तर, देश र जन कल्याणार्थ एवं हामी र हाम्रा सन्तानको सुखमय जीवन यापन हेतु पुण्यफल कामनार्थ प्रत्येक वर्ष जसो श्रद्धा, निष्ठा र विश्वास एवं सम्मानका साथ मनाउंदै आइरहेका हाम्रा ती चाडपर्व, जात्रा, अनुष्ठान, व्रतादिे प्रकृतिको नियमानुसार हामीले जुन ऋतुकाल वा समयमा मनाउनु पर्ने हो, सो वर्तमानमा शुद्ध समयमा मनाइरहेका छैनौं । अतः प्रकृतिजन्य आवर्तमान अयन चलनले गर्दा वर्तमान कालमा अयनाश गति २४ अंशले फरक परी मुलुक र मुलकवासीको आफ्नो शुभसमय, मनमस्तिष्क, परिस्थिती, आचार विचार, धार्मिक, सांस्कृतिक एवं ऐतिहासिक परम्परागत पर्वादि कृत्य लगायत दैनिक कार्यमा समेत प्रतिकृल असर परिरहेको अवस्थामा तत्कालीन पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका अध्यक्ष प्रा.डा. मंगल राज जोशीको समेत राय सल्लाहमा निम्न मूल विषयमा केन्द्रित रही वि.स. २०६१ साल पौष महिनामा तीन उपसमिति सहित स्थायी अयन वर्षारम्भ तथा पर्वसुधार गर्न अभियान आरम्भ भएको थियो ।
पर्व सुधार राष्ट्रिय कार्यदल २०६३ वि.सं. को प्रतिवेदनको मूल मर्मः
अधिकमासको एक महिने हद पर्वहरुले उल्लघंन गरेको र अयन विषुवत् सिङ्गो एक पूर्णिमा अघि सरीसकेको हुँदा धर्मशास्त्र अनुसारका पर्वहरु मनाउँदा शुभफल प्राप्त नहुने यकीन गर्दै उल्लघंन भएको भन्ने ज्योतिष उपसमिति तथा धार्मिक उपसमितिबाट प्रतिवेदन प्राप्त भएकोले सोही प्रतिवेदन अनुरुपको प्रस्ताव अनुसार पर्वहरुको समय एक महिना अगाडी सार्ने निर्णय हुन उक्त कार्यदललेसिफारिस गरेको आधारमा नेपाल सरकार मन्त्री परिषदबाट मिति २०६५/०९/१६ मा निर्णय भएकोजसमा वि.स. २०६६ को सौर्य चैत्र महिना लाई हटाई सो को सट्टा वि.स. २०६७ को वैशाख सूरु गर्ने । ख) वि.स. २०६७ को वैशाख महिनामा पर्ने अधिकमासलाई साधारण महिना सरह गरी चान्द्र पर्वहरु एक महिना वर तान्ने उल्लेख थियो ।
सो निर्णयको आधारमा देशको केही भूभागमा चाडपर्वहरु १ महिना अगाडि मान्न शुरु गरिसकेका पनि छन् ।हालमा पनि वि.स. २०७५ सालको विभिन्न चाडपर्वहरु१ महिना अघि मनाएको खबर प्राप्त भएका छन् । जनमानसमा पर्व सुधार भनेको के हो? अधिकमास छाड्न मिल्छ र ? त्यसरी पहिले सारेको प्रमाण काहां छन्?आइतवार पछी मंगलबार आउँछ, मंगलबार पछी शनिवार आउँछ, त्रयोदशी पछी प्रतिपदा आउछ, आदि आदि । त्यस्तै पञ्चागंका सबै अङ्गहरु नक्षत्र, योग, करण आदिको समेत क्रम भङ्ग हुन्छ भन्ने व्यापक गलत हल्ला फैलाइएका कारणसो सम्बन्धकाकुतूहल र जिज्ञासा सुस्पष्ट पार्न प्रश्नोत्तरहरु मार्फत निम्न केही उल्लेख गरेको छुं ः
१. पर्व सुधार भनेको के हो ?
हाम्रा चाडपर्वहरु पहिले पहिले आकाशीय ग्रहस्थितीसंग ठ्याक्कै मिल्ने गर्दथे । तर विगत केही वर्षदेखि सो मिल्न छोडेकोले यसलाई सुधार गर्न खोजिएको हो । पर्व सुधार भन्नु पञ्चाङ्ग सुधार, पात्रो सुधार, क्यालेण्डर सुधार वा समय सुधार पनि हो ।
२. चौबिस दिन मात्र सरेकोमा एक महिना नै किन सार्ने?
प्रचलित पञ्चांग अनुसार हाल सौर्यमासलेचौबिस दिन मात्र सरेको पाइए तापनिचान्द्रमासले सिङ्गो एक पूर्णिमा नै वरसरीसकेको हुँदा प्रचलित पञ्चांग अनुसारका पर्वहरु र धर्मशास्त्र एक आपसमा बाझिएको स्थिति विद्यमान रहेको हुंदा एउटा अधिकमासलाई सामान्य महिना सरह मानेर सौर महिना पनि एक महिना वर सार्नु अत्यावश्यक हुन्छ । त्यसरी एक महिना वर सारिंदा ऋणात्मक ६ दिनको अन्तर हुन्छजुन चान्द्र पर्वहरुको आधारमा विचार गर्दा अशुद्धि नमानिने र चान्द्रले खेल्ने १५।१५ दिनको क्रिया भित्र नै परेकोले यस अन्तरलाई अशुद्ध छ भन्न मिल्दैन ।
३. पर्वसुधार गर्दा एक अधिक मास छोडन मिल्छर ?
वेदांगज्योतिष अनुसार ३८ वर्षमा १५ अधिकमासको सट्टा १४ अधिकमासमात्र मान्ने चलन भएको सबैलाई ज्ञात नै होला । पञ्चांग पात्रोको गणना मिलाउन अधिकमास छोड्न मिल्छ । सौरमानले वा चन्द्रमानले मात्रै क्यालेण्डर बनाउनेहरुका लागि अधिकमासको झमेला पर्दैन । जस्तोकि, क्रिस्चियनहरु चन्द्रमानलाई व्यवहारमा ल्याउदैनन् र सौरमानले मात्र व्यवहार गर्दछन् भने मुसलमानहरु चन्द्रमानले मात्र व्यवहार गर्दछन् र सौरमान व्यवहृत गरेका हुंदैनन्। क्रिश्चियन र मुसलमानहरुको लागि अधिकमासको कुनै अर्थ छैन भने सौर्यमान र चन्द्रमानको समन्वयमा अति सूक्ष्म दृष्टिले गणना गर्दै निर्माण हुने वैज्ञानिक पञ्चांग पात्रोमा अधिकमासको आवश्यकता रहन्छ । यसरी निर्माण हुने पात्रोमा पञ्चांगको गणना समय मिलाउने क्रममा करीव ३३ महिनामा एउटा अधिकमास लिने गरिन्छ भने ऋतुगत अयन चलन मिलान गर्ना निमित्तगणना समायोजन हेतु एउटा अधिकमास छोड्ने चलन पनि छ ।
४. हाम्रो पात्रो किन वैज्ञानिक ?
हाम्रा पञ्चांग पात्रोहरु धार्मिक, सांस्कृतिक एवं सामाजिक कृत्यव्यवहृत गर्नको लागि तिथि, वार, नक्षत्र, योग र करणका साथै अन्य आवश्यक तत्वहरु सबैलाई मिलान गरेर निर्माण भएका हुन्छन् जसबाट शुभसमयमा कर्म गर्दैसत्यमार्ग अपनाएर मोक्ष प्राप्त गर्नु नै हो र यसका निमित्त समय समयमा अधिकमास लगायत अयन चलनमा सुधारेर पक्ष वा महिना समायोजन गरिएका हुन्छन् । तसथर्, सौरमान र चन्द्रमान दुबै प्रयुक्त हुने हाम्रा पञ्चांग पात्रोहरु अन्य क्यालेण्डरहरु भन्दा धेरै फरक र अति सूक्ष्म तरिकाले निर्माण हुने हुंदा अतिवैज्ञानिक छन् ।
५. पहिले अयन वा समय सुधारेको प्रमाण छ त ?
(क) अथर्ववेद संहितामा “भानुराश्लेषा अयन मघा मे” भनि उल्लेख गरेको पाइएको हुँदा उसबेला अयन मघा नक्षत्रमा रहेको थियो भन्ने बुझिन्छ । यदि मघामा अयन रहेको भए त्यसवेला उत्तरायन विन्दु माघपूर्णिमामा रहेको भन्ने स्पष्ट हुन्छ । करिव ३३०० वर्ष अगाडि वेदांगज्योतिषले धनिष्ठाको शुरुबाट अर्थात् माघशुक्ल प्रतिपदादेखी उत्तरायन शुरु हुन्छ भनि एक पक्ष सारेको पनि देखिन्छ । त्यसरी नै, आजभन्दा १६०० वर्ष अगाडिआचार्य वराहमिहिर समेतले कर्कटको शुरु अर्थात् पुनर्वसुको तेस्रोपाउमा दक्षिणायन विन्दुलाई सारेको र उत्तरायन विन्दुलाई पौष पूर्णिमाक्षेत्रमा कायम गरेको कुरा उनकै बृहत्संहिताबाट बुझिन्छ । यसबाट हाम्रो इतिहासमा लामो अवधिसम्म एउटै अयन मानेर निरयन पद्धति अपनाइ आएको देखिन्छ र सिंगो एक चान्द्रपक्ष माघ पूर्णिमाबाट पौष पूर्णिमामा सारेको पाइएको छ । मकरराशि देखि रात छोटिंदै दिन बढ्दै जाने र कर्कराशीदेखि रात बढ्दै दिन छोटिंदै जाने कुरा वराहमिहिरले पञ्चसिद्धान्तिकामा नक्षत्रादिच्छेद प्रकरणको आठौं श्लोकमा सो उदाहरण उल्लेख गरेकाले उनले केवल दक्षिणायन र उत्तरायनको उल्लेख मात्र गरेका छैनन, प्रयोगै गरेका हुन भन्ने प्रमाण मिल्छ । उसबखत संक्रान्तिको प्रचलन नभएको हुँदा एक एक पक्ष अयन सार्नु तर्कयुक्त नै देखिए पनि हाल संक्रान्तिद्धारा चान्द्रमहिनाहरु नियन्त्रण गर्ने गरिएकोले अयनसंक्रान्ति वा पूर्णिमालाई सिंगो एक महिना अगाडि सार्नु पर्ने एक मात्र विकल्प देखिन्छ । यसरी नै हामीले हाम्रो धार्मिक तथा ज्योतिष परम्परालाई निरन्तरता दिन सकिन्छ ।
(ख) हाल प्रचलित सिद्धान्त ज्योतिषको चान्द्र महिनाहरु सौर महिनासँग मिलाउँदा केही पर्वहरु पूर्णिमान्त हिसावले मिलाएको भएतापनि धेरै पर्वहरु भने वेदांग ज्योतिषको पर्वहरु अमान्त रुपमै कायम रहेका छन् । उदाहरणार्थ, वेदांग ज्योतिषको समयका वैशाखशुक्ल तृतियालाई यथावत् नै राखिएको हुँदा सो को विषुवत् मान्यता अझै कायम छ भन्न मिल्ने देखिन्छ । यसको अलावा धार्मिक पर्वहरु अमान्त महिनाको हिसावले राखिंदा र अमान्त महिनाको विषुवत्, पूर्णिमान्त महिनाको विषुवत् भन्दा १५ दिन पछाडि नै पर्ने भएकोले हालको सुधारलाई थप टेवा नै पुग्नेहुन्छ ।
(ग) हाल एक महिना अगाडि सार्ने विषय केही रुपमा सयांै वर्षअघिदेखि नै प्रचलनमा रहेकोयथार्थ मार्गशीर्षपूर्णिमा यःमधिपुन्हि र ज्येष्ठपूर्णिमा ज्यापुन्हिलाई क्रमशः लामो रात छोटो दिन र लामो दिन छोटो रात मान्ने परम्परा लगायतचान्द्रअयन विन्दुहरुलाई एउटा चान्द्रमास वर सारेर श्रीरातोमत्स्येन्द्रनाथलाई ६ महिना उत्तरायनतर्फ र ६ महिना दक्षिणायनतर्फ स्थानान्तरण गराउने प्रचलन पनि अद्यापीसम्म रही आएको छ ।
६. पर्वसमय बिग्रेर के हुन्छ त हामीलाई ?
पर्वसमय बिग्रंदा तिथि मितिमा आधारित सम्पूर्ण चाडपर्व, संस्कार, जात्रा, मेला, धार्मिक अनुष्ठानादि समेतमा असर परी चिनाटिप्पण एवं शुभसाइत वा शुभमुहूत्र्तादि कृत्यको मान्यतामा पनि अगति परी आशाजनक पुण्यफल प्राप्त नहुने मात्र होइन कि कालान्तरमा ऋतुगत कालमानबिग्रिने क्रम बढ्दै गई वैशाख ज्येष्ठमा जाडो र पुष माघमा गरम महिनाहरु पर्न जाने हुन्छन् । त्यसरी न,ै विषुवत् कर्म स्नान्का बिषय लगायत उत्तरायन र दक्षिणायन पनि फरक परी विवाह, व्रतबन्धादि शुभ कर्महरु दक्षिणायनमा गर्नुपर्ने स्थिति र उत्तरायन महिना भने खाली रहने स्थिति हुनेहुन्छन् । यस्तो अवस्थामा सम्पन्न भएका पर्वहरुबाट मिल्नु पर्ने कुनै पुण्यफल प्राप्त हुन सक्दैन ।
७. पूर्णिमासरेको सर्वसाधारणहरुले कसरी थाहा पाउने ?
पूर्णिमास¥यो की सरेन भन्ने कुरा थाहा पाउनको लागी ठूलै ज्योतिष वा पण्डित हुनु जरुरी छैन । सर्वसाधारणले पनि यो कुरा सजिलै थाहा पाउन सकिन्छ । कारण, कथित श्रावण १ गते देखि सूर्य दक्षिणायन लाग्छ भन्ने मान्यताको आधारमा असार पूर्णिमाले श्रावण १ गतेको अगाडि पछाडि खेल्ने भएकोमासो अचेल असार ७ गते नै सूर्य दक्षिणायनमा लागिसकेको प्रत्यक्ष रुपमा नांगो आंखाले देख्न सकिन्छ । असार ७ गतेको अगाडि पछाडि असार पूर्णिमाले खेल्यो की जेष्ठ पूर्णिमाले खेल्यो भनी विगतका केही वर्षदेखि २०७५ सालको पात्रो अध्ययन गरेमा पनि थाहा लाग्छ ।
एउटा सत्य कुरो यो हो कि, नेपाल सरकार संस्कृति मन्त्रालयबाट शुरुमा गठीत पर्व सुधार राष्ट्रिय कार्यदलले बुझाएको प्रतिवेदन अनुसारका कार्य गर्न सो कार्यदललाईनै पर्व सुधार राष्ट्र्यि कार्यान्वयन समितिका नाममा रुपान्तरितभएका सदस्यहरु नै वर्तमानको नेपाल पञ्चांग निर्णायक समितिमा पनि अध्यक्ष, सदसचिव लगायत सदस्यमा बहाल रहेका कारणउहांहरुको नैतिक जिम्मेवार र दायित्व मुलुकमा ऋतुजन्य कालमान अनुसार नमिलेका विषय समावेश गरेर मुलुकको पञ्चांगमा आवश्यक सुधारका कार्यहरु पनि थालिनु गर्नु पर्ने कर्तव्य हो । तर, नेपाल पञ्चाग निर्णायक समिति पुनर्गठन भएको पांच वर्ष वितिसक्दा पनि यस विषयमा प्रतिवेदन अपनुरुप सुधारका केही पनि कार्य गर्न सकेका छैनन् भने पहिलेको समितिलाई किन परिवर्तन गर्नु पर्यो ?पंचागकारहरुले पञ्चांग निकाली हाल्छन् भने तिनका पात्रोहरुलाई सिर्फ स्वीकृति मात्र दिने हो भने जनताको करबाट संचालित त्यस्तो समिति मुलुकको लागि आर्थिक व्ययभार मात्र हुनेछ ।
वर्षको सबैभन्दा छोटो दिन र लामो दिन कहिले हो ? दिन र रात बराबर हुने दिन कहिले हो ?उत्तरायण र दक्षिणायन पूर्णिमाहरु कुन कुन ह्ुन् ?त्यस्तै संक्रान्तिहरु मिलेका छन् कि छैनन् आदि बिषय मात्र होइन सौर एवं चान्द्र अंशहरु सरेका बिषय बेवास्ता गरिरहनु मुलुक र मुलुकवासीका लागि हितकर छैनन् भने समय बलवान हुन्छ भन्ने वेदोक्त आख्यानको पनि उल्लंघन भइरहनु कदापि उचित मान्न सकिन्न । हाम्रो वैदिक धर्म कर्म विश्वमा उत्कृष्ट कहलिंदा पनि आज किन पछाडि परी रहेको छ ? हाम्रो देशमा विभिन्न तन्त्र आए जस्तो कि, राजतन्त्र, प्रजातन्त्र, लोकतन्त्र, गणतन्त्र आदि तर, कुनै पनि तन्त्रले देश उंभो लाग्नुको सट्टा झन्झन्उंधो गति तर्फ झरिरहेको छ । एउटा साधारण उदाहरण लिऊ, जेठो छोरो वा जेठि छोरीको विवाह गर्नु प¥यो भने जेष्ठ महिनाको साइत नलिनु भन्ने मान्यता छ । तर अहिले बैशाख महिनाको साइत जेष्ठ महिनामा परिरहेको छ कनकि, वैशाख ६ गते नै वृष राशिमा सूर्य संक्रमण भएको (वृष दिश्यार्क) अर्थात् जेष्ठ महिना भैसकेको स्थिति छ ।अतः सचेत नागरीकले सोच्नु परेको छ कि, देशमा पर्वादिहरु शुद्ध समयमा मनाउंदै उन्नतीको मार्गमा डोर्याउनु अत्यन्त जरुरी भैसक्यो । धर्माे रक्षतिः रक्षितः। अस्तु ।
कलंकी, काठमाडौं, E-Mail: balram_bima@yahoo.com
